قرارداد سلف (Forward) چیست؟

تفاوت‌های موجود بین قراردادهای آتی و سلف

محمود گنابادی *
قسمت سوم - رشد فزاینده و تصاعدی حجم قراردادهای آتی اوراق بهادار که توانسته بود بخش عمده‌ای از مشکلات بازارهای سنتی را حل کند، در مدت کوتاهی بازارهای غیرمتمرکز سلف را از هر نظر پشت سر گذارد، به طوری که قرارداد سلف (Forward) چیست؟ تصور می‌شد بازارهای سلف غیرمتمرکز و سنتی به زودی تعطیل می‌شوند، اما بر خلاف انتظار، بازارهای سلف غیر متمرکز (OTC) توانستند با ایجاد شبکه‌های سازمان یافته‌تر به موازات بازارهای آتی کار خود را ادامه دهند و در واقع بخشی از معاملات آتی را که شرایط آنها با قراردادهای استاندارد الزاما منطبق نیست کماکان مورد معامله قرار دهند.

قسمت سوم - رشد فزاینده و تصاعدی حجم قراردادهای آتی اوراق بهادار که توانسته بود بخش عمده‌ای از مشکلات بازارهای سنتی را حل کند، در مدت کوتاهی بازارهای غیرمتمرکز سلف را از هر نظر پشت سر گذارد، به طوری که تصور می‌شد بازارهای سلف غیرمتمرکز و سنتی به زودی تعطیل می‌شوند، اما بر خلاف انتظار، بازارهای سلف غیر متمرکز (OTC) توانستند با ایجاد شبکه‌های سازمان یافته‌تر به موازات بازارهای آتی کار خود را ادامه دهند و در واقع بخشی از معاملات آتی را که شرایط آنها با قراردادهای استاندارد الزاما منطبق نیست کماکان مورد معامله قرار دهند. امروزه معاملات ارزی و نرخ بهره در بازارهای خارج از بورس (OTC) فوق‌العاده محبوب بوده و بسیاری از قراردادهای آتی معاوضه (Swaps) از طریق این بازارها معامله می‌شوند. لذا لازم است که در یک طبقه بندی کلی فرق‌های بین این دو بازار، که هر دو به پیش‌فروش و

پیش‌خرید انواع محصولات فیزیکی و مالی مشغول هستند به اجمال مطرح شود.

وجود این دو بازار بزرگ (سلف/Forward) و (آتی/Futures) در کنار یکدیگر بسیار کارآمد و موفق بوده‌اند، زیرا هر یک خصوصیات متفاوتی را دارا هستند و مورد استفاده بخشی از بازارها قرار می گیرند.

۱- Flexibility (انعطاف بیشتر در بازارهای غیرمتمرکز سلف نسبت به بازارهای متمرکز آتی): در بازارهای سلف خارج از بورس (OTC) اقلام و شرایط قراردادها بر اساس نیاز طرفین مبادله تهیه و طراحی می‌گردند. استفاده‌کنندگان از این قراردادها می‌توانند به میل خود نوع و کیفیت کالا را مشخص نموده و زمان تحویل و اندازه قرارداد را بر اساس نیازهای خویش تنظیم کنند، در حالی که در بازارهای آتی که در محل بورس‌های کالا یا اوراق بهادار مورد معامله قرار می‌گیرند، قراردادهای مربوط به یک دارایی استاندارد بوده و دارای اندازه و کیفیت و سررسید و محل تحویل یکسان می باشند که قابل تغییر نبوده و استفاده کنندگان مجبورند با آن به شکلی نیازهای خود را منطبق کنند.

۲- Privacy ماهیت بازارهای مشتقه خارج از بورس (OTC) خصوصی است و انجام معاملات می‌تواند کاملا محرمانه بماند و افراد و رقبا از آن مطلع نشوند، در حالی که قراردادهای آتی که در بورس معامله می‌شوند ثبت و ضبط شده و معمولا می‌توانند در معرض مشاهده قرار گیرند.

۳- Termination- امکان لغو یا خاتمه قرارداد در بازارهای خارج از بورس (OTC) بسیار مشکل است. گرچه ماهیت خصوصی بودن و طراحی دلخواه قرارداد می‌تواند برای برخی استفاده‌کنندگان و معامله‌گران جذاب باشد، اما در آن طرف سکه، مشکلات عدم انتقال قرارداد به شخص ثالث یا خاتمه قرارداد قبل از سر رسید می‌تواند مساله ساز باشد. در بسیاری از موارد این قراردادها تنها از راه مذاکره طرفین قرارداد امکان لغو پیدا کنند. پیش فروش یک خانه را در نظر بگیرید که مثالی زنده در خصوص مشکلات خاتمه قرارداد سلف (Forward) چیست؟ و لغو قرارداد را در خود داراست و در بازار خارج از بورس صورت می‌پذیرد.

۴- Liquidity - طبیعت قراردادهای آتی استاندارد که در بورس معامله می‌شوند قابلیت خاتمه و لغو لحظه‌ای آنها است، به طوری که هر یک از طرفین می‌توانند با اتخاذ موقعیت معکوس در قراردادی که دارند، قرارداد آتی خود را به قیمت روز بسته و ملغی کنند و به تعهد خود خاتمه دهند. به بیان دیگر برای این قراردادها بازار دوم وجود دارد و قابلیت نقدینگی خوبی را دارا هستند.

۵- Default Risk - قراردادهای بازار خارج از بورس (OTC) دارای ریسک اعتباری بوده و هر یک از دو طرف خریدار و فروشنده احتمال نکول در تعهدات خود را دارا هستند. در حالی که قراردادهای آتی بازارهای متمرکز بورس توسط اتاق پایاپای ضمانت اجرایی داشته و ریسک اعتباری ندارند.

۶- Size - اندازه قراردادهای آتی بورس معمولا کوچک‌تر از قراردادهای سلف است، به نحوی که قشر بیشتری از آحاد جامعه و سرمایه‌گذاران را پوشش می دهند، ولی قراردادهای پیش فروش یا سلف بازارهای خارج از بورس معمولا در اندازه‌های بزرگ‌تر عرضه می شوند و نیاز به سرمایه بیشتری دارند.

۷- Performance Bond - در مکانیزم قراردادهای آتی بورس سپرده تضمین وجود دارد که خریدار و فروشنده را ملزم به پرداخت در هنگام عقد قرارداد می‌نماید، در حالی که چنین شرایطی در قراردادهای سلف غیرمتمرکز (Forwards) وجود ندارد.

۸- Marking to Market - مکانیزم تسویه روزانه تسویه قراردادهای آتی بورس را کارآمدتر می کند، مادام که قیمت اوراق آتی به طور روزانه تغییر می‌کنند، سود و زیان‌های هر یک از طرفین معامله به طور روزانه محاسبه و به حساب آنها واریز (در صورت سود روزانه) یا از حساب آنان کسر (به علت زیان روزانه) می‌شود که به این عمل تسویه روزانه می‌گویند.

۹- Public Contract - قراردادهای بازارهای خارج از بورس (OTC) قراردادهای خصوصی محسوب می‌شوند و قراردادهای آتی بورس عمومی تلقی می‌شوند؛ بنابراین قراردادهای آتی بورس بسیار قانونمند و تحت نظارت قانون هستند. به طور معمول برای عقد یک قرارداد پیش فروش در بازهای سنتی و غیرمتمرکز نیاز به اجازه و تصویب دولتی نیست و بهتر است معامله گران قبل از عمل از سلامت بازار و طرف معامله خود مطمئن شوند، اما شرایط و محیط قانونمند بازارهای بورس کالا و اوراق آتی به خاطر متمرکز بون در یک محل و نظارت بخش دولتی و وجود عرضه و تقاضای متمرکز، محیطی منصفانه و شفاف و کارآمد را ایجاد کرده‌اند که برای همه قراردادهای آن، بازاری ثانویه وجود داشته وعرضه و تقاضا در طی دوره قرارداد، قیمت‌ها را در تعادل نسبی نگه می‌دارد.

بورس کالا چیست؟چگونه وارد بورس کالا شویم

بورس کالا چیست و چه مزایایی دارد؟ نحوه انجام معامله در بورس کالای ایران به چه صورت است؟ در این مطلب به معرفی بورس کالا و انواع قرارداد در آن پرداخته ایم.

بورس کالا بازاری است که در آن، کالاهای مختلف خریدوفروش می‌شوند. البته هر کالایی در این بازار قابل معامله نیست و تنها چند کالای اساسی مانند برنج، گندم، پنبه، انواع فلزات و . دادوستد می‌شوند. همچنین عملکرد بازار بورس کالا شباهت زیادی به بازار بورس اوراق بهادار دارد و در این بازار نیز قوانین و مقررات خاصی تدوین‌شده است. در این بخش، قصد آموزش بورس کالا و نحوه معامله در این بازار را داریم. با ما همراه باشید تا به‌صورت تخصصی با نحوه سرمایه‌گذاری در این بازار و قوانین بورس کالا آشنا شوید.

بازار بورس کالا چیست؟

در بازار سنتی کالا، خرید محصول یک ریسک محسوب می‌شود؛ زیرا قیمت‌ محصولات در بازار با نوسانات مختلفی همراه بوده و هر فروشنده‌‌ای می‌تواند محصولش را با یک قیمت خاص عرضه کند و نهادهای نظارتی نیز چندان بر روی قیمت کالا و اصالت آن‌ها حساسیت به خرج نمی‌دهند. این عدم نظارت کافی باعث شده بسیاری از افراد جهت تأمین مواد موردنیاز خود به بازار بورس کالا مراجعه کرده و در این بازار امن اقدام به خرید کالای موردنظر خود کنند.

چه کالاهایی در بورس کالا معامله می شود

در بورس کالا شاهد یک ساختار سازمان‌یافته و حساب‌شده هستیم که تعدادی کالای خاص مورد معامله قرار می‌گیرند. محصولاتی مانند محصولات کشاورزی، کانی‌های فلزی، محصولات شیمیایی و پتروشیمی و همین‌طور محصولات بازار فرعی و بازار مشتقه از مواردی هستند که در بازار بورس کالای ایران مورد دادوستد قرار می‌گیرند.

همچنین در این بازار، کارگزاران به‌عنوان رابط بین ارائه‌دهندگان و متقاضیان عمل می‌کنند تا معامله بر اساس قیمت روز و واقعی محصول و همین‌طور با تضمین اصالت کالا صورت بگیرد.

بورس کالای ایران

نخستین بورس کالای ایران در شهریور سال 1382 و تحت عنوان بورس فلزات شروع به کار کرد و یک سال بعد نیز بورس کالای کشاورزی راه‌اندازی شد. وظیفه راه‌اندازی بورس کالا بر عهده شورای عالی بورس گذاشته شد و این شورا در جهت محقق کردن اهداف سوم و چهارم توسعه، شروع به راه‌اندازی بورس کالای ایران کرد.

طبق قانون مجلس شورای اسلامی که در تاریخ 1 آذر 1384 تصویب شد دو بازار بورس کالای فلزات و کشاورزی با یکدیگر ادغام شدند و درنهایت، بعد از انجام مراحل قانونی و پذیره‌نویسی‌های لازم در مهر 1386 بازار بورس کالای ایران رسماً فعالیت خود را آغاز کرد. بنابراین این بازار از زیرمجموعه‌های سازمان بورس اوراق بهادار است و فعالیت‌های آن توسط این سازمان موردبررسی قرار می‌گیرد.

انواع بورس کالا

از انواع بورس کالا می‌توان به بازارهای فیزیکی، فرعی، مشتقه و مالی اشاره کرد. این 4 بازار زیرمجموعه بازار بورس کالا هستند که خود آن‌ها نیز چندین زیرمجموعه دارند. در قسمت زیر به انواع بازارهای بورس کالای ایران اشاره‌کرده‌ایم:

بازار فیزیکی بورس کالا

در این بازار، محصولات مهمی مانند انواع محصولات کشاورزی، پتروشیمی، فرآورده‌های نفتی و همین‌طور انواع محصولات صنعتی و معدنی دادوستد می‌شود. این بازار یکی از پررونق‌ترین بازارهای بورس کالا است که قوانین مختص به خود را دارد و ازنظر ارسال محصول مشابه بازار سنتی است. البته این معامله تحت شرایط ویژه‌ای صورت می‌گیرد و حالت مزایده‌ای دارد.

براین‌اساس، فروشنده یک قیمت برای عرضه محصول اعلام می‌کند و متقاضیان آن، قیمت‌های مختلفی را که بالاتر از قیمت پیشنهادی فروشنده است به او پیشنهاد می‌کنند که در مرحله آخر، محصول به بالاترین قیمت پیشنهادی فروخته می‌شود. همچنین محصولات این بازار قابل معامله در بازار هدف داخلی و خارجی است. ازنظر انواع قرارداد نیز در این بازار، 3 نوع قرارداد با نام‌های نقدی، نسیه و سلف منعقد می‌شوند که در ادامه مطلب، هر یک از این قراردادهای بازار فیزیکی را توضیح داده‌ایم.

بازار فرعی بورس کالا

محصولاتی که به دلایل مختلف ازجمله تأیید کیفیت توسط متقاضی به مراجعه حضوری نیاز دارند یا اینکه عرضه آن‌ها تداوم ندارد یا به هر دلیل دیگری نمی‌توانند در بازار فیزیکی حضورداشته باشند، در بازار دیگری تحت عنوان بازار فرعی دادوستد می‌شوند. محصولات این بازار نیز عبارت‌اند از محصولات پتروشیمی، کشاورزی، معدنی، پلیمر و صنعتی و . که قابل‌عرضه در معاملات داخلی و خارجی هستند. بنابراین در این بازار، عرضه‌کنندگان بیشتری می‌توانند حضور پیدا کنند و محصولات خود را به فروش برسانند.

بازار مالی بورس کالا

این بازار جهت جذب سرمایه‌گذاران بیشتر تأسیس‌شده است و شامل 3 زیرمجموعه با نام‌های گواهی سپرده کالایی، صندوق‌ سرمایه‌گذاری کالایی و قرارداد سلف موازی استاندارد است. در قسمت زیر به توضیح زیرمجموعه‌های بازار مالی بورس کالا پرداخته‌ایم:

گواهی سپرده کالایی

در این نوع بازار مالی، مقداری کالا به بخش انبار سپرده‌شده و انباردار یک قبض برای کالا صادر می‌کند که این قبض پشتوانه آن است. البته این قبض در صورتی صادر می‌شود که مسئول انبار، کیفیت محصولات را تأیید کرده باشد. این قبض از طریق افراد متقاضی حضور در بازار مالی بورس کالا، در اتاق پایاپای سپرده‌شده و افراد از طریق آن می‌توانند گواهی سپرده کالایی را دریافت کرده و دادوستد محصولات خود را آغاز کنند.

صندوق‌ سرمایه‌گذاری کالایی

در این نوع بازار مالی، هزینه‌های اضافی مربوط به انبارداری و حمل‌ونقل حذف‌شده و سرمایه‌گذاران می‌توانند به‌جای خرید محصول، اوراق آن را خریداری کنند. درواقع، صندوق سرمایه‌گذاری کالایی بر روی کالای خاصی سرمایه‌گذاری کرده و سایر افراد متقاضی جهت سرمایه‌گذاری بر روی این کالا می‌توانند واحدهای صندوق را خریداری کنند.

قرارداد سلف موازی استاندارد

در این نوع قرارداد، عرضه‌کننده محصول می‌تواند مبلغ کالایی را که فروخته است پیش از تحویل آن دریافت کند. این قرارداد شبیه قرارداد سلف است که در قسمت انواع قرارداد بورس توضیح داده‌ایم. البته ازنظر داشتن بازار ثانویه، شباهتی به قرارداد سلف ندارد و تنها کلیات آن شبیه این قرارداد است.

بازار مشتقه بورس کالا

هدف از تأسیس بازار مشتقه بورس کالا، مدیریت ریسک قیمت و تضمین معاملات است. نحوه فعالیت این بازار این‌گونه است که یک دارایی خاص عرضه‌شده و بر روی آن، قراردادهایی تنظیم می‌شود. منظور از دارایی خاص نیز هر محصولی می‌تواند باشد.

از محصولات غذایی مانند زعفران و پسته گرفته تا انواع محصولات پتروشیمی و فلزات گران‌بها قابل معرفی به‌عنوان دارایی پایه هستند. بنابراین در این بازار، سرمایه‌گذاران بی‌شماری حضور یافته و حتی سرمایه‌گذاران خرد نیز امکان فعالیت دارند. همچنین در این بازار بورس کالا، 2 مدل قرارداد با نام‌های قرارداد آتی و قرارداد اختیار معامله منعقد می‌شود که این قراردادهای معاملاتی را در ادامه توضیح داده‌ایم.

مزایای بورس کالا

بین دو طرف قرارداد از مزایای بورس کالا است. درواقع، هر کالایی که در این بازار عرضه می‌شود از تمام جوانب موردبررسی قرارگرفته و تا زمانی که اصل بودن آن ثابت نشود در بازار بورس کالا ارائه نمی‌شود که خود این موضوع باعث جذب اعتماد متقاضیان و خریداران شده است. در طرف مقابل نیز فروشنده دغدغه دریافت وجه را ندارد؛ زیرا پرداخت وجه توسط اتاق پایاپای صورت گرفته و تسویه طبق قرارداد انجام می‌گیرد. بنابراین سرمایه‌گذاری در بورس کالا درنهایت اعتماد صورت گرفته و در این محل، افراد سودجو نمی‌توانند ورود کنند.

از دیگر مزایای حضور و فعالیت در بورس کالا می‌توان به معرفی محصول تولیدی خود به سایر متقاضیان داخلی و خارجی اشاره کرد. همچنین از طریق این بورس می‌توان امتیازاتی مانند تسهیلات بانکی دریافت کرد و در صورت هرگونه خسارت، اتاق پایاپای به موضوع شما ورود کرده و بدون نیاز به مراجع قضایی آن را حل می‌کند. بنابراین عرضه محصول از طریق بورس کالا باعث کاهش ریسک معامله‌شده و یک تبلیغ بزرگ برای عرضه‌کنندگان محسوب می‌شود.

بیشتر بخوانید: انواع روش های سرمایه گذاری در بورس

اهداف بورس کالای ایران چیست

یکی از اهداف بورس کالای ایران این است که مشکلات رایج در بازار سنتی را رفع کند و تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان بتوانند در یک محیط امن و تحت نظارت کارشناسان حرفه‌ای با یکدیگر همکاری داشته باشند. بنابراین هدف اصلی این بازار، ایجاد یک فضای امن و کنار زدن محدودیت‌ها و نقاط ضعف بازار سنتی است که به‌خوبی موفق شده است این مشکلات را برطرف کند. در این بازار، هر دو طرف معامله موظف به انجام تعهدات خود هستند که این پایبند بودن به معامله و شفاف‌سازی قیمت کالاهای اساسی باعث کنار زدن واسطه‌ها شده است. همه این موارد به کنترل بازار و کاهش ریسک خرید محصول در بازار سنتی کمک کرده است که این موارد و انجام معاملات سالم از اهداف بورس کالای ایران به‌حساب می‌آیند.

مهم‌ترین اثرات بورس کالا

اثرات بورس کالا بسیار گسترده است که در قسمت زیر به مهم‌ترین آن‌ها اشاره‌کرده‌ایم:

ساماندهی بازار و نظارت بیشتر بر عملکرد معامله‌گران

افزایش آگاهی معامله‌گران و بررسی دقیق‌تر بازار توسط آن‌ها

انجام معاملات قانون‌مند و بدون ریسک

دادوستد محصولات اساسی باقیمت واقعی

رونق در بخش سرمایه‌گذاری کشور

اعطاء تسهیلات مالی به فعالان بازار

شرکت‌کنندگان در بورس کالا ایران

افراد مختلفی مشغول به فعالیت و خرید و فروش در بورس کالا ایران هستند که در قسمت زیر به تمام افراد حاضر در بازار و سایر ارگان‌های مربوطه اشاره‌کرده‌ایم:

تولیدکنندگان و عرضه‌کنندگان کالا

متقاضیان و خریداران کالا

کارشناسان و تحلیل‌گران بازار

ارائه‌دهندگان خدمات مختلف بورسی

چه کسانی از بورس کالا بهره‌مند می‌شوند؟

تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان، افرادی هستند که از بورس کالا بهره‌مند می‌شوند. درواقع، تولیدکنندگان پس از طی کردن مراحل قانونی می‌توانند محصولات خود را در این بازار بزرگ عرضه کنند و از مزایای سرمایه گزاری در بورس کالا بهره‌مند شوند. مصرف‌کنندگان نیز می‌توانند در بستر بورس کالا اقدام به خرید مواد پایه‌ای موردنیاز خود کنند و این مواد را باقیمت واقعی خریداری کرده و با اطمینان از صحت و سلامت محصول، آن را مورد استفاده قرار دهند.

انواع قراردادها در بورس کالای ایران

انواع قراردادهای بورس کالای ایران به شرح زیر است:

قرارداد نقدی (spot)

در این نوع قرارداد، خریدار تمام مبلغ توافق شده را به همراه کارمزد کارگزار پرداخت کرده و عرضه‌کننده محصول نیز آن را در مدت حداقل 3 روز به خریدار تحویل می‌دهد. به همین خاطر از این قرارداد با نام قرارداد تحویل فوری هم یاد می‌کنند. البته هزینه محصول نیز باید در عرضه 3 روز پرداخت شود.

قرارداد سلف (forward)

در قرارداد سلف، مبلغ توسط خریدار پرداخت‌شده اما زمان تحویل آن در روزی است که در قرارداد منعقدشده و مورد تأیید طرفین قرارگرفته است. بنابراین تحویل محصول در آینده انجام می‌گیرد و تسویه آن در همان ابتدای انعقاد قرارداد صورت می‌گیرد که این نوع توافق در بازار فیزیکی بورس کالا مرسوم است.

قرارداد نسیه (credit)

همان‌طور که از نام این قرارداد معلوم است امکان نسیه وجود داشته و خریداران می‌توانند مبلغ توافق شده را به‌صورت نسیه و در زمان‌بندی‌های معین‌شده پرداخت کنند. تحویل کالا نیز در مدت 3 روز بعد از انعقاد قرارداد صورت می‌گیرد.

در قرارداد آتی که به معنای آینده است کلیه امور معامله از پرداخت وجه گرفته تا تحویل کالا در زمان آینده و طبق قیمت توافق شده انجام می‌گیرد. بنابراین هنگام رسیدن زمان معامله، وجه موردنظر پرداخت‌شده و کالا در اختیار خریدار قرار می‌گیرد.

قرارداد اختیار معامله (option)

قرارداد اختیار معامله، قراردادی است که یک نفر اختیار یا حق معامله فرد دیگری را خریداری کرده و به دست می‌آورد. این قرارداد در دو مدل مختلف تحت عناوین اختیار خرید و اختیار فروش منعقد می‌شود و در هر یک از آن‌ها، خریداران و عرضه‌کنندگان شروع به معامله با یکدیگر می‌کنند.

این قرارداد به‌منظور برطرف کردن اختلافات موجود یا پیشگیری از اختلافاتی که ممکن است در آینده پیش آید منعقد می‌شود.

قرارداد معاوضه (swat)

در این قرارداد جهت تمدید یا کاستن از سررسید از تبادل دارایی استفاده می‌شود و به‌نوعی معاوضه تعهد صورت می‌گیرد.

شرایط قراردادهای قابل معامله در بورس

در حین انعقاد هر قراردادی باید به مواردی مانند ویژگی‌های کالا و نوع قرارداد، زمان دقیق معامله حتی ازنظر ساعت انجام آن، تاریخ تحویل محصول، مقدار کالای توافق شده، واحد اندازه‌گیری توافق شده در قرارداد، ابعاد محصول و استاندارد آن، نوع بسته‌بندی، واحد توافق شده پولی و محل تحویل محصول توجه شود.

نحوه ثبت‌نام در بورس کالا

یکی از پرسش‌های پرتکرار مطرح‌شده این است که چگونه وارد بورس کالا شویم و برای ثبت‌نام در بورس کالا باید چه‌کارهایی انجام داد؟ در این قسمت، نحوه ثبت‌نام و ورود به این بازار را به شما عزیزان آموزش می‌دهیم. برای ثبت‌نام در بورس کالا ابتدا باید در سامانه سجام عضو شوید و مراحل ثبت‌نام خود را تکمیل کنید و سپس نسبت به احراز هویت خود اقدام کنید. بعد از احراز هویت، باید به یکی از دفاتر کارگزاری کشور رجوع کرده و یک حساب بازکنید. با انجام این 3 مرحله، فرآیند ثبت‌نام شما در بورس کالا تکمیل‌شده و می‌توانید در این بازار به دادوستد بپردازید.

نحوه انجام معامله در بورس کالا

بعد از تمام شدن 3 مرحله لازم جهت ثبت‌نام در بورس کالا برای شما یک کد معاملاتی صادر می‌شود که از طریق آن می‌توانید به معامله بپردازید. بعد از دریافت این کد باید فرم مربوط به ثبت سفارش را با دقت پرکرده و قیمت مدنظر خود را اعلام کنید.

همچنین باید حداقل مبلغی که برای انجام معامله نیاز است، به‌حساب کارگزار اتاق پایاپای منتقل شود. سپس کارگزار، سفارش شما را به تالار معاملات برده تا در جریان معامله مربوطه قرار بگیرد. در صورت موفقیت در انجام معامله باید باقیمانده مبلغ را هم بعد از کسر مبلغ اولیه به‌حساب کارگزار منتقل کنید. در مراحل پایانی نیز اسناد معاملاتی صادرشده و مبالغ توافق شده به‌حساب فروشنده منتقل می‌شود که البته هزینه‌های جانبی مانند دستمزد کارگزار از آن کسر شده و مابقی به‌حساب عرضه‌کننده واریز می‌شود.

محدودیت‌های معاملات در بورس کالا

در بورس کالا شاهد محدودیت‌هایی هستیم که این محدودیت‌های اعمال‌شده در جهت کنترل بیشتر بازار و رونق آن صورت گرفته است. برای مثال، میزان خرید سرمایه‌گذار نباید از یک حد مشخص‌شده کم‌تر باشد. محدودیت دیگر مربوط به نحوه فعالیت عرضه‌کننده است و این افراد باید به‌صورت مداوم و پیوسته در بازار بورس کالای ایران فعالیت داشته باشند و عدم فعالیت آن‌ها باعث اخراج از بازار می‌شود.

مجوزهای فعالیت کارگزاری سرمایه و دانش در بورس کالای ایران

مجوزهای فعالیت کارگزاری سرمایه و دانش در بورس کالای ایران به شرح زیر است. با دریافت این مجوزهای معاملاتی می‌توان در بخش‌های مختلف بازار سرمایه بورس کالا حضور یافت. این مجوزها عبارت‌اند از:

اوراق بهادار مشتقه چیست؟

به قراردادهای مالی ای گفته می شود که ارزش خود را از کالای فیزیکی (دارایی پایه) می گیرند. دارایی های پایه یا همان کالای فیزیکی می تواند به شکل سهام، کالا، بورسهای خارجی، نرخهای بهره، صنعت ساخت و ساز یا هر نوع دارایی دیگر باشد.

انواع اوراق مشتقه

• قراردادهای سلف (Forward)
• قراردادهای آتی (Futures)
• قراردادهای اختیار معامله (options)
• قراردادهای معاوضه (swaps)

این قراردادها هم در بورس و هم خارج از بورس نیز قابل معامله هستند.

قرارداد سلف:

قرارداد سلف قرارادادی است که بین دو طرف خارج از بورس، منعقد می شود. این قرارداد به منظور خرید یا فروش یک دارایی در تاریخ آینده با قیمت مورد توافق دو طرف، هنگام امضاء قرارداد، تعیین می شود و جزء قدیمی ترین و ابتدایی ترین قراردادهای مشتقه می باشد.

قرارداد آتی:

قرارداد آتی قرادادی است که بین دو طرف در بورس، منعقد می شود. این قرارداد به منظور خرید یا فروش مقداری معین و با کیفیتی مشخص از یک دارایی در زمان مشخصی در آینده، با قیمت مورد توافق، هنگام امضاء قرارداد تعیین می گردد.

قرارداد اختیار معامله:

قرارداد اختیار معامله دو طرف دارد :

١- خریدار اختیار معامله

خریدار اختیار معامله به دارنده آن حقی را جهت خرید یا فروش یک دارایی پایه (کالا ) در زمانی مشخص و قیمتی معین در آینده بدون اینکه اجباری در معامله داشته باشد را می دهد.

٢- فروشنده اختیار معامله

فروشنده اختیار معامله قراردادی است که چنانچه خریدار تقاضای اجرای تعهد فروشنده را بنماید، فروشنده موظف به اجرای تعهد و فروش دارایی (کالا) به خریدار می باشد. از خریدار دریافت (Premium) فروشنده اختیار مبلغی را بعنوان پشتوانه قیمت معامله بنام حق بیمه می کند.

قراردادهای معاوضه

قرارداد های معاوضه توافقی است میان دو شخص، مبنی بر معاوضه پرداخت های مربوط به اصل و فرع دو نوع متفاوت از بدهی ها و دارایی ها در آینده. نیازهای مختلف شرکت ها و مؤسسات از یک سو و امکانات متفاوت آنان در دسترسی به منابع و بازارهای مالی از سوی دیگر سبب شده است در نیازها و امکانات و به تبع آن خلق ابزارهای مالی جدید در جهت مرتفع ساختن این نیازها تنوع ایجاد شود.

بورس کالا چیست ؟

بورس کالا تعریفی مشابه تعریف بورس دارد؛ بورس کالا بازاری است متشکل و سازمان یافته که در آن به طور منظم کالاهای معین با روش‌هایی از قبل تعریف شده مورد معامله قرار می‌گیرند. در این بازار تعداد زیادی عرضه‌کننده و خریدار از طریق کارگزاران اقدام به معامله می‌کنند.

درحال حاضر زمینه های فعالیت بورس کالای ایران عبارتند از :
• فلزات و مواد معدنی (کانی های فلزی)
• محصولات شیمیایی و پتروشیمی
• محصولات کشاورزی
• معاملات آتی ( Future )

تاریخچه بورس کالا در ایران

در راستای تحقق اهداف برنامه سوم و چهارم توسعه، که مطابق با آنها شورای عالی بورس موظف به راه‌اندازی و گسترش بورس‌های کالایی در ایران شناخته شده بود، بورس فلزات در شهریور ۱۳۸۲ (نخستین بورس کالایی در ایران) و بورس کالای کشاورزی در شهریور ۱۳۸۳ آغاز به فعالیت کردند.

بر مبنای قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران (مصوب ۱ آذر ۱۳۸۴، مجلس شورای اسلامی) و با تصویب شورای عالی بورس، شرکت بورس کالای ایران در آذر ۱۳۸۵ با درهم آمیختن بورس فلزات و بورس کالای کشاورزی تشکیل شد و پس از پذیره‌نویسی و برگزاری مجمع عمومی، از مهر ۱۳۸۶ کار خود را زیر نظر سازمان بورس و اوراق بهادار آغاز کرد.

مهمترین اهداف بورس کالا

• ایجاد بازاری منسجم ، سازمان یافته و قانونمند برای تسهیل داد و ستد نقدی و آتی کالا ، که در آن قیمت ها به صورت شفاف و در اثر تقابل آزاد عرضه و تقاضا کشف می شود.
• سامان دهی بازار کالاهای خاص نظیر محصولات فلزی کشاورزی ، انرژی و پتروشیمی از طریق مکانیزم اجرائی ناظر بر تعهدات و منافع طرفین معامله.
• کشف قیمت کالاها براساس تعامل و تقابل عرضه و تقاضا و نیاز بازار.
• حذف واسطه گری و واسطه های غیرضروری در معاملات و خرید و فروش مستقیم بین فروشنده و خریدار.
• کاهش نوسانات مخل بازار و امکان انتقال ریسک.
• کاهش ریسک بین فروشنده و خریدار به دلیل اجرای عملیات از طریق اتاق پایاپای.
• امکان انجام معاملات نقدی و آتی کالا با استفاده از ابزارهای مناسب .
• فراهم سازی تسهیلات مالی برای خرید و فروش.
• تحلیل آماری وضعیت بازار و ارائه خدمات مشاوره در پیش‌بینی نوسانات بازار کالاها به منظور کمک به طرفین معاملات در برنامه ریزی و انجام به موقع تعهداتشان.
• حرکت از یک بازار سنتی به سمت بازار مدرن سرمایه و کالا و تعامل بهتر و قوی تر با بازارهای بین المللی.
• استفاده از مکانیزم فروش سلف در جهت کسب نقدینگی برای بنگاه های تولیدی
• استفاده از مکانیزم معاملات آتی در جهت کاهش ریسک بازار و نیز رونق بخشیدن به بازار کالا و حفظ منافع تولید کنندگان و مصرف کنندگان

مراجعه کنندگان به بورس کالا

• دسته اول کسانی هستند که می‌خواهند از ریسک نوسان کاذب قیمت ها در امان باشند و در واقع بورس‌های کالا، به عنوان خطرپوش شناخته می‌شوند، مانند تولیدکنندگان کالا، مصرف‌ کنندگان عمده.
• دسته دوم، بر خلاف گروه اول کسانی هستند که از نوسانات قیمت استفاده کرده و سود خود را حداکثر می کنند. در بورس‌های کالا، این گروه با نام سوداگران (Speculator) شناخته می‌شوند.

قدیمی ترین بازار های بورس کالا دنیا

1. بورس تجاری شیکاگو (CME) با ۱۷۰ سال سابقه
2. بورس فلزات لندن (LME) با ۱۳۰ سال سابقه با ۱۳۰ سال سابقه
3. بورس کالای نیویورک (NYMEX)
4. بورس کالای توکیو (TOCOM)
5. بورس کالای شانگهای (SHFE)
6. بورس کالای هند (MCX)

قراردادهای قابل معامله در بورس کالا

همه داد و ستدها در بورس کالا در قالب قراردادهای استاندارد انجام می‌گیرد. به طور کلی، قراردادهای زیر برای داد و ستد هر کالا وجود دارد:

• قرارداد نقدی spot
• قرارداد سلف forward
• قرارداد نسیه credit
• قرارداد آتی
• قرارداد اختیار معامله option
• قراردادهای صلح
• قراردادهای خاص موضوع ماده ۱۰ قانون مدنی
• قراردادهای معاوضه swap

قرارداد نقدی (spot):

خریدار کل مبلغ قرارداد قرارداد سلف (Forward) چیست؟ را به همراه کارمزد کارگزار، نقدی پرداخت می‌کند و فروشنده می‌بایست حداکثر ظرف سه روز، کالای مورد معامله را به خریدار تحویل دهد.

قرارداد سلف (forward):

خریدار کل مبلغ را در زمان انجام معامله پرداخت می‌کند و فروشنده متعهد می‌شود کالا را در تاریخ و زمان معین به خریدار تحویل دهد.

قرارداد نسیه (credit):

خریدار کالا را فوراً تحویل می‌گیرد و بهای آن در تاریخ سررسید، به فروشنده پرداخت می‌کند.

قرارداد آتی:

فروشنده مطابق قرارداد صلح، مقدار معینی از دارایی مشخص را در مقابل مبلغی معین به دیگری صلح می‌کند. فروشنده دارایی مورد مصالحه را در سررسید مشخص تحویل می‌دهد و خریدار نیز مبلغ مورد مصالحه را در سررسید می‌پردازد. طرفین در قالب شرط ضمن عقد به اتاق پایاپای وکالت می‌دهند که از وجه‌الضمان آنها متناسب با نوسانات قیمت در بورس به طرف دیگر اباحه تصرف کند. هر یک از طرفین می‌توانند قبل از سررسید با انعقاد قرارداد صلح دیگری، شخص ثالثی را جایگزین خود در قرارداد صلح اولیه نمایند و پس از تسویه، از قرارداد خارج شوند. کلیه قراردادها در زمان سررسید مقرر تسویه خواهند شد.

قرارداد اختیار معامله (option):

که خود بر دو نوع اختیار خرید و اختیار فروش است: آ) قرارداد اختیار خرید: عرضه کننده کالا، حق خرید مقدار معینی از کالایی مشخص و منطبق با استاندارد بورس را در زمان معین و با قیمت مشخص به طرف قرارداد مصالحه می‌نماید، بدون آنکه طرف دیگر ملزم به خرید آن باشد. ب) قرارداد اختیار فروش: قراردادی است که به عنوان شرط ضمن عقد لازم که به موجب آن (خریدار) حق فروش مقدار معینی از کالایی مشخص و منطبق با استاندارد بورس را در زمان معین و با قیمت مشخص با طرف دیگر مصالحه می‌نماید بدون آنکه طرف دیگر (فروشنده) ملزم به فروش آن باشد.

قراردادهای صلح :

قراردادهای خاص موضوع ماده ۱۰ قانون مدنی: بورس کالای ایران درصدد آن است که پس از انجام مراحل کارشناسی حقوقی این نوع قراردادها را اجرا کند.

قراردادهای معاوضه (swap):

مبادله یک دارایی فیزیکی یا یک تعهد در برابر یک دارایی فیزیکی یا تعهدی دیگر، به منظور تمدید یا کاهش زمان سررسید معامله و یا افزایش (کاهش) نرخ برگه‌های معاملاتی جهت حداکثر نمودن درآمد معاملاتی و یا کاهش هزینه‌های مالی آن.

منظور از ابزار مشتقه چیست؟

ابزار مشتقه از جمله انواع اوراق بهادار می باشند. اوراق مشتقه خود نیز دارای تقسیم بندی می باشند که در این مطلب ابتدا به توضیح معنا و مفهوم ابزار مشتقه می پردازیم سپس انواع آن را توضیح می دهیم.

ابزار مشتقه

ابزار مشتقه یکی از ابزار مالی است که ارزش آن از دارایی پایه مشتق می‌شود. این دارایی‌ها را می‌توان به دو دسته مالی و کالایی تقسیم کرد. دسته مالی شامل هرگونه شاخص، ارز، نرخ سود، سهام، اوراق قرضه و… و دسته کالایی شامل کالا یا شاخصی برحسب کالا می ­باشند. عملکرد ابزار مشتقه، تحت تأثیر دارایی پایه می باشد.

انواع اوراق مشتقه

چهار نوع اوراق مشتقه مورد معامله قرار می‌گیرند:
1. قراردادهای سلف (forward)
2. قراردادهای آتی (futures)
3. قراردادهای اختیار معامله (option)
4. قراردادهای معاوضه (swaps)

قرارداد سلف: خرید یا فروش دارایی در تاریخ مشخص و با قیمت توافق شده در هنگام امضای قرارداد را سلف می‌گویند. کل مبلغ معامله و قیمت کالا در روز عقد قرارداد تعیین می‌شود و تمامی آن توسط خریدار پرداخت می ‌شود.

قرارداد آتی: خرید و فروش مقدار معین از یک دارایی با کیفیت مشخص و در زمان مشخصی در آینده که قیمت آن توافقی می‌باشد. یکی از کاربردهای اصلی قراردادهای آتی پوشش ریسک در معاملات است.

در زمان انجام معاملات آتی درصدی از مبلغ قرارداد به عنوان ودیعه پرداخت می‌شود. تفاوت عمده میان قراردادهای آتی و سلف در نحوه و میزان پرداخت می‌باشد. در قرارداد سلف تمام وجه در ابتدا پرداخت می‌شود و هدف اصلی آن تأمین مالی برای فروشنده است، در حالی که در قرار داد آتی، تنها بخشی از وجه در ابتدا پرداخت شده و مابقی به زمان تحویل موکول می‌شود. هدف از قرار داد آتی پوشش ریسک می‌باشد.

قرارداد اختیار معامله: به طور کلی دو نوع اختیار معامله وجود دارد، اختیار خرید (Call option)، اختیار فروش (Put option). این قرارداد در برگیرنده نوعی حق است. در اختیار خرید، خریدار حق خرید اوراق بهادار در زمان مشخص را می‌خرد (اختیار فروش هم به همین شکل است).

قرارداد معاوضه: توافقی میان طرفین برای معاوضه جریان نقدی در آینده با دو نوع پرداخت متفاوت از بدهی یا دارایی است. در این نوع قرارداد تاریخ پرداخت و چگونگی محاسبه جریانات نقدی پرداختی مشخص می‌شود. در واقع، قرارداد معاوضه حالت کلی‌‌تر پیمان‌های آتی است که در آن به جای یک پرداخت با مجموعه‌ای از پرداخت‌‌ها روبه رو هستیم. بنابراین، می‌‌توان معاوضه را به عنوان مجموعه‌‌ای از پیمان‌‌های آتی در نظر گرفت. در هنگام انعقاد معاوضه هیچ پولی بین طرفین معامله رد و بدل نمی‌‌شود. اجزا اصلی این قرارداد عبارتند از:
1. دارایی پایه
2. فروشنده معاوضه
3. خریدار معاوضه
4. شخص مرجع یا تعهد مرجع
5. صرف معاوضه